Tâm hồn trẻ thơ là một thế giới đầy màu sắc, thế giới đó ngày càng trở nên phong phú và rộng mở khi được nuôi dưỡng trong không gian của nghệ thuật, trong đó có âm nhạc dân gian. Có thể nói, đối với trẻ mầm non, âm nhạc có vai trò vô cùng quan trọng. Âm nhạc là phương tiện giúp trẻ nhận thức thế giới xung quanh, phát triển ngôn ngữ, quan hệ giao tiếp, trao đổi tình cảm, âm nhạc của trẻ là thế giới kỳ diệu đầy cảm xúc. Đó cũng là con đường tự nhiên và hữu hiệu nhằm bồi dưỡng trí tuệ, tình cảm, thẩm mĩ đúng đắn cho trẻ. Với ý nghĩa đó, bài viết này sẽ đề cập đến các giá trị thẩm mỹ mà trẻ mầm non có thể cảm thụ được thông qua các bài hát dân ca.
Một trong những thể loại phổ biến của dân ca là hát ru. Trong các bài hát ru, giai điệu ngọt ngào, nhẹ nhàng, êm đềm, du dương như một mạch nước ngầm chảy trong lòng đất âm thầm nuôi dưỡng tâm hồn con trẻ. Thấm lời hát ru, đứa bé sẽ lớn lên trong sự hồn nhiên, nhân cách của bé được hình thành một cách tự nhiên với sự gắn bó yêu thương không chỉ của người với người mà còn với thiên nhiên, sông núi ruộng vườn… Qua những giai điệu ấy, trẻ sẽ cảm nhận được sự bình yên cho tâm hồn. Chính vì vậy, tiếng hát ru như một hành trang về lòng nhân ái, là những bài học đầu tiên giúp trẻ vào đời với sự hồn nhiên trong sáng, với những giấc mơ thật dịu êm. Các bài hát ru ấy, được coi như một loại hình diễn xướng dân ca. Do đó, trẻ yêu làn điệu hát ru cũng chính là yêu cái đẹp của dân ca.
Qua những lời hát ru của bà, của mẹ từ thủa trong nôi, trẻ đã được tiếp cận với những ca từ đẹp, giàu hình tượng. Những ca từ này sẽ sớm tác động đến cảm xúc và làm phong phong phú vốn từ của trẻ.
"Cái cò đi đón cơn mưa
Tối tăm mù mịt ai đưa cò về
Cò về thăm quán cùng quê
Thăm cha thăm mẹ cò về thăm anh".
Hoặc:
“Con cò mà đi ăn đêm,
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao.
Ông ơi ông vớt tôi nao,
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng.
Có xáo thì xáo nước trong,
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con”.
Hay:
"Cái ngủ mày ngủ cho ngoan
Để mẹ đi cấy đồng xa, trưa về
Bắt được con cá rô trê
Buộc cổ mang về cho cái ngủ ăn…"
Cùng với âm hưởng của lời ru ngọt ngào, trẻ học được các từ ngữ như:
"cái cò", "tối tăm mù mịt", "cái ngủ", "buộc cổ", "lộn cổ xuống ao", "đau lòng cò con", "mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cầy", "con đi trường học, mẹ đi trường đời"... Hầu hết trẻ đều không mấy khi đặt ra câu hỏi về các từ ngữ trên được hiểu như thế nào, nhưng những từ ngữ đó thẩm thấu một cách tự nhiên vào tâm hồn trẻ thơ, lưu lại trong trí nhớ của trẻ. Đến một lúc nào đó chính những ca từ này đã giúp trẻ sử dụng tiếng Việt một cách thuần thục, phong phú và trong sáng.
Chất liệu dân ca thường là những câu vần, lời thơ gắn liền với âm điệu cao thấp, luyến láy. Từ những làn điệu đơn sơ, qua quá trình phát triển chúng trở thành những khúc dân ca. Nhịp điệu, tiết tấu của dân ca liên quan đến nhịp điệu, tiết tấu của thơ với những từ láy đa âm sắc như:
"kéo cưa, lừa xẻ", "dung dăng, dung dẻ", "nu na, nu nống", "gánh gánh, gồng gồng", "rềnh rềnh, ràng ràng"… Chính sự đa dạng trong từ ngữ, lối dùng từ giàu hình tượng và âm sắc, cách gieo vần đơn giản và có nhịp thơ trong lời hát đã khiến trẻ dễ nhớ, dễ thuộc và yêu các ca khúc dân ca. Những bài hát vừa mang chất liệu dân ca vùng miền như:
"lý cây bông", "lý chim sáo", "cây trúc xinh", "inh lả ơi"… cũng rất giàu từ ngữ hình tượng và màu sắc, như vẽ lên những bức tranh về thiên nhiên trong lời bài hát. Trong dân ca Việt Nam thường có các từ đệm ở giữa hoặc cuối câu để mở rộng khuôn khổ câu như:
"ối a", "í a", "ơ", "chi rứa", "tình tính tang"… qua đó trẻ cũng học thêm được những từ mang đậm chất dân ca, làm tăng ngữ điệu của ngôn ngữ giao tiếp.
Có thể nói, chất liệu dân ca đã làm đẹp thêm cho tiếng Việt và cũng góp phần gìn giữ sự trong sáng của tiếng Việt. GDTM cho trẻ mầm non trong đó có giáo dục cái đẹp, sự trong sáng của tiếng Việt qua các ca khúc dân ca là một kênh hiệu quả góp phần phát triển và đảm bảo cho ngôn ngữ của trẻ thơ được hình thành một cách chuẩn mực, thuần Việt. Đây cũng là nền móng để trẻ làm quen với văn học, chữ viết, phát huy năng lực giao tiếp của bản thân. Giáo viên mầm non có thể kết hợp giáo dục thẩm mỹ và giáo dục phát triển ngôn ngữ qua việc sử dụng các bài hát dân ca.
Trong nhiều bài hát dân ca, cảnh vật, con người hiện lên như một bức tranh với nhiều nét chấm phá khác nhau. Qua những bức tranh đó, trẻ dần hun đúc cho mình tình yêu với thiên nhiên, yêu con người, yêu lao động và trên hết là tình yêu với hồn dân tộc, quê hương, đất nước.
Bài hát "
Inh lả ơi" là lời mời gọi của người dân tộc Thái, bài hát ngợi ca cảnh núi rừng Tây Bắc đẹp tươi, ngợi ca mùa xuân đất nước với muôn hoa đua nở. Qua bài hát trẻ cảm nhận được bức tranh núi rừng Tây bắc - nơi muôn hoa, muôn lá luôn khoe sắc, cùng con người thân thiện luôn sẵn lòng chào đón. Bài hát
"Cò lả" lại là một bức tranh về vùng Đồng bằng Bắc bộ với những cánh đồng thẳng cánh cò bay, màu xanh trù phú. Nơi đó có con người hiền hậu, chịu thương, chịu khó cần mẫn trên cánh đồng. Bài hát
"Cây trúc xinh" là âm hưởng của dân ca quan họ Bắc Ninh gợi lên hình tượng về nông thôn Đồng bằng Bắc bộ với bờ ao, khóm trúc thân thuộc, đặc biệt giúp trẻ hình dung đến vẻ đẹp dịu hiền của chị hai quan họ được ví như cây trúc xinh, mềm mại. Bài hát
"Lý cây bông" gợi lên vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước đầy màu sắc với bông xanh, bống trắng, bông vàng, cùng với bông lê, bông lựu… tất cả tạo nên một bức tranh đầy sắc màu, vui tươi.
Qua các làn điệu dân ca, tình yêu gia đình, quê hương của trẻ cũng lớn lên từ tiếng hát, lời ru đó. Thế giới âm nhạc muôn màu, muôn sắc đã góp phần hun đúc cho các bé tâm hồn dân tộc.
Trẻ cũng cảm nhận được công lao của cha mẹ trong lời của bài hát ru:
"Công cha như núi Thái Sơn, nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra, một lòng thờ mẹ kính cha, cho tròn chữ hiếu mới là đạo con". Lời thơ không chỉ ghi nhận công lao to lớn của đức sinh thành, mà còn là sự giáo dục về đạo nghĩa của người con với cha mẹ.
Bài hát
“Cái Bống” - đã được nhạc sĩ Phan Trần Bảng phổ nhạc trên lời thơ đồng dao, mang âm hưởng của dân ca đồng bằng bắc bộ. Lời bài hát miêu tả Cái Bống giúp mẹ với những việc làm rất khéo léo
“khéo sẩy, khéo sàng” và giúp mẹ gánh gồng để chạy một cơn mưa khi mẹ đi chợ đường xa. Bài hát ca ngợi lòng hiếu thảo của Bống, tuy nhỏ nhưng bống đã có thể giúp mẹ làm những việc đơn giản. Qua đó bài hát, góp phần giáo dục trẻ tình cảm gia đình, biết yêu thương, giúp đỡ ông bà, cha mẹ phù hợp với khả năng của bản thân.
Bài hát
“Bà Còng”, cũng là bài hát mang âm hưởng dân ca đồng bằng Bắc bộ, ca từ được dựa trên lời thơ đồng dao cổ, nói về một bà cụ đã già, lưng còng đã được
“cái Tôm, cái Tép” là những bạn nhỏ đã giúp đưa đi chợ khi trời đổ mưa. Bài hát đã giáo dục trẻ phải biết kính trọng và giúp đỡ người cao tuổi, phải có tính trung thực, thật thà.... Đó cũng là sự ngợi khen một hình tượng đẹp về sự trung thực của các bạn nhỏ khi trả lại tiền nhặt được mà Bà Còng đánh rơi.
Có thể nói, nhiều bài hát dân ca đã góp phần giáo dục cái đẹp trong hành vi ứng xử, cái đẹp trong lao động và yêu thương, kính trọng, giúp đỡ những người xung quanh mình.
Để trẻ mầm non yêu làn điệu dân ca, đòi hỏi các giáo viên mầm non phải nắm chắc kiến thức âm nhạc, tích cực, chủ động tìm hiểu, vận dụng làn điệu dân ca trong chương trình giáo dục. Bên cạnh đó, cần vận dụng chất liệu múa vào bài hát dân ca, bởi lẽ trẻ sẽ chỉ thực sự hứng khởi khi được múa và hát với những trang phục, nhập vai phù hợp với nội dung bài hát. Đưa hát dân ca vào nội dung giáo dục, giáo viên nên chọn lựa các bài hát có tiết tấu rõ ràng, khúc thức mạch lạc âm nhạc dễ cảm nhận. Trên cơ sở chất liệu âm nhạc, giáo viên chuẩn bị trang phục, phân vai và biên đạo các nội dung cho trẻ tham gia. Việc thu hút trẻ hứng khởi tham gia hoạt động âm nhạc, trong đó có hát và múa dân ca sẽ giúp trẻ thêm yêu và thuộc lời bài hát. Mỗi lần trẻ được tham gia biểu diễn là một lần trẻ thêm hiểu hơn về đời sống sinh hoạt của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Trẻ cũng cảm nhận rõ hơn sự gắn kết giữa âm nhạc và cuộc sống; những cái hay, cái đẹp trong âm nhạc truyền thống của dân tộc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phạm Thị Hòa (2005),
Giáo dục Âm nhạc tập 2, Nxb. Đại học Sư phạm, Hà Nội
2. Hoàng Long, Hoàng Lân (2005),
Phương pháp dạy học âm nhạc, Nxb. Đại học Sư phạm, Hà Nội
3. Nguyễn Thụy Loan (2005),
Âm nhạc cổ truyền Việt Nam, Nxb. Đại học Sư phạm, Hà Nội
4. Phạm Phúc Minh (1994),
Tìm hiểu dân ca
ThS. Phạm Văn Hảo
Khoa Xã hội và Nhân văn - Trường CĐSP Trung ương